Γιατί Ευρώπη;

του Κωνσταντίνου Τσάτσου

Το στοιχείο που κατά κύριο λόγο προσδιορίζει τις διαρκέστερες και ιστορικά σημαντικές ανθρώπινες κοινότητες δεν είναι ούτε η εγκατάσταση στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, ούτε οι διαρκώς μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες και τα συναφή συμφέροντα. Κατά κύριο λόγο οι κοινότητες σχηματίζονται από τα κοινά πνευματικά στοιχεία, τις κοινές αντιλήψεις για βασικές αξίες, θρησκευτικές, κοινωνικές, αισθητικές, που αποκρυσταλλώνονται στην κοινή παράδοση, στους κοινούς μύθους, στο κοινό ήθος, σε ένα σύνολο από όμοιες ψυχικές αντιδράσεις.

Τέτοιας διαρκείας και ιστορικής σημασίας είναι μόνο οι πολιτιστικές κοινότητες. Αυτή η αρχή ισχύει για τους ιστορικούς χρόνους. Αντίθετα το στοιχείο που συνείχε τις προϊστορικές κοινωνίες ήταν καθαρά βιολογικό, όπως συμβαίνει και στα είδη των ζώων. Αργότερα ίσως να ετέθη για τον πρωτόγονο άνθρωπο και το στοιχείο του χώρου. Όσο όμως διαφοροποιούνται οι άνθρωποι από τα ζώα, τόσο η ενότητα μεταξύ τους άρχισε να στηρίζεται ολοένα περισσότερο σε μη υλικά στοιχεία — την κοινή λατρεία, τις κοινές παραδόσεις, τα κοινά έθιμα, δηλαδή σε στοιχεία, όχι πια βιολογικά ή γενικώς υλικά, αλλά πνευματικά, πολιτιστικά.

Ενώ όμως στο πολιτιστικό πεδίο φωλιάζει η ενότητα των ιστορικών κοινωνιών, δεν παύουν να υπάρχουν και τα βιολογικά η και τα γεωγραφικά στοιχεία συνοχής, μόνο που καθίστανται πια στοιχεία υπηρετικά της πολιτιστικής κοινότητας. Επίσης παρατηρείται ότι, ενώ τα βιολογικά στοιχεία συγχέονται διότι παρατηρούνται παντού στη Γη μίξεις φυλών, σε σημείο που κατ’ ουσία καμιά ιστορική φυλή να μην είναι βιολογικά καθαρή, απάνω από αυτή την γενική βιολογική σύγχυση, αποκρυσταλλώνονται και γίνονται αποφασιστικές για την πορεία των ανθρώπων οι πολιτιστικές ενότητες.

Μίξεις πολλών φυλών, βιολογικά διάφορων, αποτελέσανε τα έθνη στην Κοιλάδα της Μεσοποταμίας, οι Έλληνες του 11ου αιώνα π.Χ., οι Ετρούσκοι, οι Ρωμαίοι, που μάλιστα με τους κυριότερους μύθους των εκφράσανε αυτή τη βιολογική μίξη, που βρίσκεται στη βάση της πολιτιστικής, της εθνικής των ενότητας. Σήμερα επιβιούν ακόμη βιολογικοί διαχωρισμοί —διάκριση λευκής και κίτρινης, λευκής και χαμιτικής φυλής— αλλά μπορεί κανείς να προβλέψει και αυτών την τελική, σε απώτερους αιώνες, σύγχυση• είναι μάλιστα ολοφάνερη η διαπήδηση και ολόκληρων εθνικών μονάδων από ένα ανθρώπινο γένος σε άλλο. Οπότε κυριαρχεί κατά τρόπο, θα έλεγα, σχεδόν αποκλειστικό το πολιτιστικό στοιχείο.

Σήμερα, όλα τα έθνη, που ασφαλώς προέρχονται από πολλούς φυλετικούς βιολογικούς συνδυασμούς, διακρίνονται σε μεγάλες οικογένειες εθνών από τα πολιτιστικά τους στοιχεία, την κοινή γλώσσα, την κοινή θρησκεία — παρ’ όλες τις ενυπάρχουσες σε αυτά τα στοιχεία ακριβώς δυνατές ειδικότερες εσωτερικές διαφοροποιήσεις. τα έθνη των ιστορικών χρόνων, των πενήντα τουλάχιστον τελευταίων αιώνων, αποτελούν πολιτιστικές κοινότητες. Η Ευρώπη αποτελεί μια κοινότητα, διότι στηρίζεται σε ένα κοινό πολιτιστικό βάθρο θεραπεύοντας τις ίδιες ανώτατες πνευματικές αξίες. Αυτά τα καθαρά πνευματικά στοιχεία προσδιορίζουν και τα φυσικά της όρια.

Ισχύει και για την Ευρώπη και για κάθε προηγμένη κοινότητα ανθρώπων, αυτό πού, κατά τον λόγο του Ισοκράτη, ϊσχυε για την αρχαία Ελλάδα: «…καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας παρά τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας» (Πανηγυρικός §50). Αποτελεί τόλμημα να θελήσει κανείς να σκιαγράφησει τα κύρια χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ενώ κάθε καλλιεργημένος Ευρωπαίος τα διαισθάνεται, ο προσδιορισμός τους υπάρχει πάντα κίνδυνος να είναι ελλιπής, να μην καλύπτει όλο το φάσμα τους και να κα-ταστρέψη την ενότητα τους. Είναι όμως ανάγκη για την πληρότητα της σκέψης μας να σημειώσουμε μερικά κύρια σημεία, που ύστερα, με την σύγκριση τους προς τις άλλες πολιτιστικές σφαίρες της Οικουμένης, θα καταστούν ανάγλυφα και συγκεκριμένα.

Δε θα με σταματήσει η εύλογη κατηγορία ότι παρουσιάζω κοινούς τόπους. Τους παρουσιάζω εν επιγνώσει μου, διότι οι νεώτερες ιδίως γενεές, που θέλουν την ενότητα της Ευρώπης, είναι ακριβώς εκείνες που συγχρόνως αρνούνται τις βασικές της αξίες. Και καταντά γι’ αυτό να επιδιώκεται αυτή η ποθητή ενότητα με δεσμούς επιφανειακούς, πρόσκαιρους και μεταβλητούς κατά τη δύναμη και τη σημασία τους, ενώ λησμονούνται οι θεμελιώδεις και οι μόνιμοι.

Τα όρια της Ευρώπης ως πολιτιστικής κοινότητας

Όπου ζουν Ευρωπαίοι, άνθρωποι των οποίων κύρια χαρακτηριστικά πιο πάνω αναφέραμε, εκεί υπάρχει Ευρώπη. Είναι ίσως περιττό να σημειώσω ότι η Ευρώπη εκτείνεται έως εκεί όπου οι Ευρωπαίοι δίνουν τον άρχοντα τόνο σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής και της προσωπικής ζωής και όχι όπου παρουσιάζονται μεμονωμένα δείγματα Ευρωπαίων, που ξεχωρίζουν σαν εξαιρέσεις μέσα σε διαφορετικούς πολιτιστικούς χώρους. Η ρευστότητα επομένως στη χάραξη των ορίων της Ευρώπης είναι μοιραία.

Ίσως θα βοηθούσε για τη χάραξη των ορίων της Ευρώπης η προσφυγή επικουρικώς και σε άλλα κριτήρια. Πάντως όμως το πολιτιστικό κριτήριο θα παρέμενε η απαραίτητη βάση, διότι, όπου δεν υπάρχει ευρωπαϊκός πολιτισμός, δεν υπάρχει Ευρώπη. Αλλά θα μπορούσε να εξετάσει κανείς μήπως, όπου υπάρχει αυτός ο πολιτισμός συμπίπτουν και άλλα στοιχεία.

Τέτοια στοιχεία θα αναφέρονταν είτε στο χώρο όπου απαντάται αυτός ο πολιτισμός (το κλίμα, τη γη, τη θάλασσα), είτε στους ανθρώπους (τη βιολογική, τη φυλετική τους συγγένεια). Πρέπει πρώτα να τονισθεί ότι όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι απόλυτα. Η Ευρώπη εκτείνεται και σε ποικίλους χώρους και σε ποικίλες φυλές. Αλλά αναμφισβήτητα υπάρχουν ορισμένα γεωγραφικά πλάτη και μήκη και ορισμένα ανθρώπινα γένη που συμπίπτουν, κατά το μέγιστο μέρος, με ότι ονομάσαμε Ευρώπη, παίρνοντας την σα μιαν πολιτιστική ενότητα. Από τα άρεια φύλα, εκείνα που τελικά φεύγοντας από την Ανατολή σταθεροποιήθηκαν στην σημερινή Ευρώπη, πλάσθηκε ο καθ’ αυτό Ευρωπαίος.

Η Ευρώπη ως ενιαίος γεωγραφικός χώρος

Ο Ευρωπαϊκός Κόσμος, όπως τονίσαμε, εκτείνεται όπου εκτείνεται και η πολιτιστική του υπόσταση. Αλλά σε όλη αυτή την έκταση, που δύσκολα ορίζονται τα όριά της, υπάρχει ένας πιο σκληρός κεντρικός πυρήνας που συμπίπτει με το μεγαλύτερο μέρος του καθ’ αυτό ευρωπαϊκού χώρου, που σε ορισμένα σημεία παρουσιάζεται ρηχότερος και χλωμότερος.

Στο χώρο αυτό είναι τώρα ανάγκη να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας, γιατί χωρίς αυτόν, χωρίς τη δική τους ανάπτυξη, θα καταποντίζονταν και όλες οι προεκτάσεις του. Μέσα στον ευρύτατο αυτό χώρο, που ονομάσαμε ευρωπαϊκό, κεντρικός πυρήνας μένει η καθ’ αυτό Ευρώπη, που γεωγραφικά έχει για σύνορα τον Ατλαντικό, την Αρκτική θάλασσα, τα Ουράλια, τη Μεσόγειο και τις βόρειες και δυτικές παραλίες τού Εύξεινου Πόντου και νοτιότερα το Βόσπορο και τον Ελλήσποντο.

Σε αυτόν τον πιο καθαροχαραγμένο κλειστό χώρο είναι πιο αμιγής, πιο ανάγλυφη η πολιτιστική ομοιογένεια. Και αυτό διότι βρίσκεται σε μεγαλύτερη εγγύτητα με τις πηγές της. Βέβαια, με τις μεταναστεύσεις αυτή η ομοιογένεια ξεχειλίζει πέρα από τα σύνορα της Ευρώπης, λ.χ. στην Αμερική, που μάλιστα, με την εξαφάνιση των ντόπιων πολιτισμών, ευκολότερα διατήρησε τη συγγένεια της με την Ευρώπη, τουλάχιστον στις πιο προηγμένες περιοχές και κατά το μέτρο που εποικίσθηκε από Ευρωπαίους.

Έτσι, η διαφορά από την καθ’ αυτό Ευρώπη τείνει, ιδίως στην Βόρειο Αμερική, να εκμηδενιστεί και οι διαφορές από το βασικό πολιτιστικό στοιχείο να περιορισθούν μόνο σε γεωγραφικούς και προ παντός σε οικονομικούς παράγοντες. Πρέπει άλλωστε να τονισθεί ότι όλοι αυτοί οι διαχωρισμοί, έκτος από τους βασικούς και μεγάλους, χαρακτηρίζονται από μια σχετικότητα και μια ασάφεια• γι’ αυτό όλα τα σύνορα αυτών των περιοχών και των εννοιών, που τις εκφράζουν, δεν πρέπει να τα φανταζόμαστε σαν καθορισμένες γραμμές αλλά σαν φθίνουσες αποχρώσεις.

Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και δε χρειάζονται για την καθαρότερη σύλληψη των πραγμάτων. Μπορούμε επομένως να αντικρύσουμε την καθ’ αυτό Ευρώπη, όπως γεωγραφικά τη χαράξαμε, σα μιαν ιστορική και πολιτιστική ενότητα, με συγγενείς οντότητες γύρω της, που όμως, συνδυασμένη με τη γεωγραφική της ενότητα, αποτελεί έναν ξεχωριστό κόσμο, που φυσικά έχει και αυτός τις προεκτάσεις και τις διαπηδήσεις του, όμως δεν αποτελεί κάτι διάφορο και ξέχωρο αλλά κάτι δεμένο με πολύ στερεούς αρμούς. Μπορεί επομένως σήμερα να μιλήσουμε -αφού διατυπώσαμε τις οφειλόμενες επιφυλάξεις και τους περιορισμούς- για μια πολιτιστική, αλλά και γεωγραφικά ορισμένη Ευρώπη.

Η Ευρώπη, υπό τη στενή αυτή έννοια προσδιορισμένη, αποτελείται από μια φυλή διηρημένη σε πολλές εθνικές κοινότητες, που μέσα σε αυτό το γενικό πλαίσιο έχει η κάθε μια την ιδιοτυπία της και χάρη σ’ αυτήν και την ιδιαίτερη προσφορά της προς το σύνολο. Η Μεσόγειος Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της καθ’ αυτό Ευρώπης φυσικό είναι να διακρίνονται οι ομάδες που την απαρτίζουν, σχηματίζοντας μια στενότερη ενότητα με συγγενή γνωρίσματα, όπως οι σκανδιναβικές ή οι γερμανικές χώρες.

Τέτοια ενότητα αποτελούν οι χώρες και οι λαοί που ζουν στα βόρεια παράλια της Μεσογείου. Έχουν οι λαοί αυτοί ιδιάζουσα σημασία για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, διότι προέρχονται από τον ευρωπαϊκό χώρο και έχουν συγγενικές νοοτροπίες, την ίδια θρησκεία, συγγενείς παραδόσεις, κοινές συχνά ιστορικές μνήμες, καθώς και κοινές γλωσσικές ρίζες. Κλιματολογικά και γεωλογικά ανήκουν στον ευρωπαϊκό χώρο, αλλά προ παντός είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Όποιος βλέπει μακρύτερα θα πρέπει -έτσι πιστεύω- να παραδεχθεί ότι χωρίς τον μεσογειακό κόσμο δεν ολοκληρώνεται η Ευρώπη. Η Μεσόγειος πολιτικά είναι το ασφαλέστερο σύνορο της, οικονομικά, παρ’ όλες τις αδυναμίες του άμεσου παρόντος, είναι πολύτιμος χώρος, και πολιτιστικά ένα κόσμος που χωρίς αυτόν πραγματικά αλλοιώνεται η φυσιογνωμία της Ευρώπης. Οι παρυφές της Ευρώπης Η Αμερική, σαν προέκταση του ευρωπαϊκού κόσμου, παρουσιάζει μιαν ιδιοτυπία. Σε ορισμένες περιοχές η προέκταση αυτή οδηγήθηκε σε έναν ποιοτικό ταυτισμό με την Ευρώπη. Σε άλλες αυτός ο ταυτισμός δεν είναι ολοκληρωμένος.

Τα εμπόδια αυτά είναι: α) η σχετικά μεγάλη βιολογική ανάμιξη, στην Κεντρική και Νότια Αμερική, με φυλές αμερικανικές που έχουν άλλες παλιές ρίζες, ξένες από τον ευρωπαϊκό κόσμο, β) η συμβίωση με χαμιτικά φύλα που και αυτά έχουν άλλες πολιτιστικές και ψυχολογικές ρίζες, γ) το κράμα -άλλοτε μεγαλύτερο, άλλοτε μικρότερο και όχι πάντα επιτυχές- των ευρωπαϊκών εθνοτήτων, που στάθηκε αιτία να χαθούν οι εθνικές τους ιδιοτυπίες, χωρίς να επιτευχθεί ούτε η σύνθεση, που είναι δυνατή στην Ευρώπη και κατά το πλείστον στην Βόρειο Αμερική ούτε και καμιά άλλη επιτυχέστερη. Η τυχόν υπεροχή στον τεχνικό πολιτισμό δε σημαίνει και υπεροχή στην πολύπλευρη ενότητα γενικά του πολιτισμού. Όπως η Τουρκία, έτσι και η Ρωσία ανήκει γεωγραφικά και στην Ευρώπη και στην Ασία.

Δεν προεκτείνεται ο ευρωπαϊκός κόσμος σε όλη την έκταση της. Πέρα από τα Ουράλια εισδύει η Ευρώπη πρόσφατα με το πιο επιφανειακό στοιχείο του πολιτισμού, το τεχνικό. Άλλα αυτό δεν αρκεί για να θεωρηθεί αυτός ο χώρος και ο κόσμος που τον πληροί ευρωπαϊκός. Είναι κόσμος το πολύ μικτός και, όσο πάμε βαθύτερα, κόσμος όπου το ευρωπαϊκό στοιχείο σχεδόν δεν υφίσταται. Η Ασία, με τις αρχαίες στατικές της παραδόσεις και αξίες, είναι αξερίζωτη.

Δυτικά όμως από τα Ουράλια η Ευρώπη έχει επεκταθεί ουσιαστικά. Σε αυτό συνέβαλε η θρησκευτική γνησιότητα του ρωσικού έθνους και ένας συγχρωτισμός με τις ιδεολογίες της Δυτικής Ευρώπης, που μάλιστα στη Ρωσία προσλαμβάνουν εύκολα μιαν ακραία μορφή. Έτσι καθορίζουμε, με την οφειλομένη ασάφεια για τους λόγους που αναφέραμε, τα όρια του καθαρά ευρωπαϊκού πολιτισμού και στην Ανατολή και στη Δύση.

Υπάρχουν και οι προεκτάσεις στα άκρα, όπου, για ποικίλα αίτια, το χρώμα της Ευρώπης αρχίζει να χλωμαίνει και όπου και η δημιουργικότητα, πέρα απ’ την εφαρμοσμένη επιστήμη, δηλαδή την τεχνική, αρχίζει να αραιώνει. Ενώ η Ευρώπη, πυρήνας αυτών των προεκτάσεων με απαραίτητο στοιχείο για την ολοκλήρωση της τις βόρειες ακτές της Μεσογείου, παραμένει το επίκεντρο και η βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ:

Μαίνεται ο εμφύλιος μεταξύ των συνυπεύθυνων - Κολλητοί Βασιλόπουλου, εναντίον Βασιλόπουλου!

Ακόμα σιωπούν για τις καταγγελίες εναντίον τους Βασιλόπουλος, Παπαλουκά- Ερωτήματα για τους τέσσερις

Ανεξέλεγκτος ο εμφύλιος στη Δύναμη (πρώην) Κολλητών

Όταν ο δήμος Νέας Φιλαδέλφειας- Νέας Χαλκηδόνας, διαψεύδει τον... εαυτό του!

Τα κακομαθημένα!

Το ποντίκι που βρυχάται «με ξένα κόλυβα»

Τα ψέματα Βασιλόπουλου για το κτήριο της Στρούγκας

Πάρτι απευθείας αναθέσεων «εις υγείαν των προσφύγων»- Απευθείας ανάθεση ΚΑΙ στη σύζυγο του δημάρχου!

Στο υβρεολόγιο του δημάρχου εναντίον μου, απαντώ με ψυχραιμία και χαμόγελο

Πώς κάνει κοινωνική πολιτική η Λάρισα και πώς η Φιλαδέλφεια- Χαλκηδόνα

Τι έχουν τα Τρίκαλα που δεν έχει η Φιλαδέλφεια- Χαλκηδόνα;

Ο Ποδονίφτης στη Φιλοθέη κι ο Ποδονίφτης στη Φιλαδέλφεια

Να μη γίνουμε Μάνδρα. Η Σκρά είναι βόμβα. Πότε πίεσε ο δήμος την Περιφέρεια για αντιπλημμυρικά;

Τα πραγματικά προβλήματα της πόλης ο δήμος τα ξεπετά με μια ανακοινωσούλα

Καμια συνέπεια. Καμία ιδεολογία. Μόνο χωρίς αρχές απόλαυση της εξουσίας

Υπογειοποίηση: Η πόλη σε σύγχιση με ευθύνη του δημάρχου